Helmut SALDEN (1910–1996)
A prolific lettering artist

  • HelmutSalden_studio
Helmut Salden in zijn kantoor in Amsterdam, 1965
Inleiding

Helmut Salden werd geboren in Essen, Duitsland op 20 februari 1910. Hij studeerde aan de Folkwangschule für Gestaltung, ook bekend als het ‘Bauhaus des Westens’. In 1931 werd hij docent fotografie aan dit instituut. Vanwege zijn afkeer van de nazipartij werd hij in 1933 ontslagen. In 1934 vluchtte hij naar Frankrijk, Spanje en Zwitserland. In 1938 volgde hij de Nederlandse schrijver Hendrik Marsman naar Nederland. Nadat hij een korte tijd had gewerkt voor Piet Zwart, begon Salden als ontwerper van boekomslagen voor onder meer A.A.M. Stols. In 1942 werd hij gearresteerd en in 1943 ter dood veroordeeld. Nadat zijn vonnis was omgezet in gevangenisstraf, bracht hij de rest van de oorlog door in een aantal gevangenissen en concentratiekampen. In 1946 keerde hij terug naar Nederland, waar hij een productieve boekontwerper werd, werkend voor meer dan zeventig uitgeverijen in binnen- en buitenland.

Salden staat met name bekend om zijn ontwerpen voor boekbanden en stofomslagen. Daarnaast was hij een bekwaam typograaf. Zijn ontwerpen kregen vele onderscheidingen; meer dan honderd van zijn boeken behoorden tot de Best Verzorgde Boeken in Nederland. Rond 1975 nam Salden geen nieuwe opdrachten meer aan. Hij besloot zich te concentreren op het ontwerpen van monogrammen en experimenteerde met honderden lettercombinaties. Helmut Salden stierf op 2 januari 1996. In 2000 werden zijn archieven geschonken aan het Huis van het boek | Museum Meermanno.

  • katja_vranken_boekenkast
Katia Vranken (weduwe van Helmut Salden), boekenkast met een deel van het werk van Salden.
Archief Helmut Salden

De voltooiing van de conservering van de archieven van deze productieve kunstenaar eerder dit jaar biedt een uitstekende gelegenheid om veel originele lettertekeningen, stofomslagen en monogrammen te laten zien, uit een periode van meer dan 50 jaar. We hopen dat de verdere ontsluiting van dit archief voor ontwerpers en historici een bron van inspiratie en onderzoek zal vormen.

Deze tentoonstelling maakt deel uit van het programma van het Huis van het boek, een samenwerkingsverband van Museum Meermanno, het oudste boekenmuseum ter wereld, en de KB, Nationale Bibliotheek van Nederland. Deze instellingen zijn een ambitieus programma gestart om mensen te verbinden rond de culturele, sociale en historische betekenis van het boek, bij voorkeur met externe partners. Helmut Salden (1910-1996). A prolific lettering artist werd georganiseerd in nauwe samenwerking met Studio Catapult.

  • cover-paulus
Book cover, Teixeira de Pascoaes, Paulus, J.M. Meulenhof, Amsterdam, 1940
  • cover-slauerhoff
Book Cover, Slauerhof, Verzamelde gedichten, A.A.M. Stols, Den Haag, 1946
  • cover-Minne
Book Cover, Richard Minne, In 20 lijnen, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1955
Het vroege werk

Op de vooruitstrevende Folkwangschule in Essen was Salden leerling van de invloedrijke modernist Max Burchartz (fotografie en grafische vormgeving) en de kalligraaf Wilhelm Poetter. In 1931 werd Salden op dezelfde school docent fotografie, nadat hij al enige tijd als assistent van Burchartz had gewerkt.

Na zijn aankomst in Nederland in 1938 werkte Salden korte tijd bij Piet Zwart. In Den Haag ontmoette hij ook de schrijver Menno ter Braak die hem al snel introduceerde bij uitgeverijen, waaronder Leopold en Stols. Een deel van zijn vroege werk heeft modernistische trekken, vaak met schreefloze letters en een voorkeur voor onderkast. Zijn kalligrafische achtergrond uit zich in ander vroeg werk, waaronder dat voor Stols.

  • cover-paranoia
Book cover, W.F. Hermans, Paranoia, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1953
  • cover-debomen
Book cover, A. Alberts, De Bomen, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1953
  • cover-deAtlasvlinder
Book cover, Aya Zikken, De Atlasvlinder, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1958
  • cover-Pesjkin
Book cover, Poesjkin, Verzameld Proza en Dramatische Werken, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1958
  • cover-Lodeizen
Book cover, Hans Lodeizen, Gedichten, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1952
  • cover-Boek
Book cover, H. Van Krimpen, Boek, Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1966
  • cover-MarekHLasko
Book cover, Marek Hlasko, Wie volgt naar het Paradijs, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1960
  • cover-Nijhoff
Book cover, Martinus Nijhoff, Verzameld werk, Daamen N.V./G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1954
  • cover-terBraak
Book cover, Menno ter Braak, Verzameld werk, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1949
Bekroonde publicaties

Boeken waaraan Helmut Salden meewerkte werden veelvuldig bekroond. In totaal gaat het om minstens 110 boeken waarvoor hij de band en/of de stofomslag ontwierp. Voor 39 van deze boeken was hij ook verantwoordelijk voor de typografie. Salden ontving tweemaal de Staatsprijs voor typografie (1949 en 1952), en in 1954 de H.N. Werkmanprijs voor grafische vormgeving. In 1994 ontving hij de Œuvreprijs van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst.

Salden is vooral bekend om zijn ontwerpen voor stofomslagen en banden, maar hij was ook verantwoordelijk voor de typografie van een aanzienlijk aantal boeken. Daaronder bevinden zich enkele fraaie Indische papieren uitgaven van G.A. van Oorschot, waaronder de hoog aangeschreven Russische Bibliotheek. Saldens koppigheid in zaken betreffende de boekcompositie, bijvoorbeeld het gebruik van aanhalingstekens, leidde soms tot verhitte discussies met redacteuren. Hoewel hij eigenzinnig kon zijn, blijkt uit brieven van veel redacteuren en auteurs dat zij zeer tevreden waren over zijn ontwerpen.

  • cover-Dinesen2
Book cover, Isak Dinesen, Wintervertellingen, Contact, Amsterdam, 1961
  • cover-Dinesen
Book cover, Isak Dinesen, Anekdoten van het lot, Contact, Amsterdam, 1963
  • cover-Murdoch
Book cover, Iris Murdoch, Een afgehouwen hoofd, Contact, Amsterdam, 1966
Favorieten

De perfectionist Salden was kritisch over zijn eigen werk. Zo noemde hij het Verzameld Werk van Menno ter Braak, waarvoor hij in 1949 de Staatsprijs voor Typografie kreeg later een ‘verfrommeld iets’. Zijn geprezen omslag voor Petrarca’s Madonna Laura beschouwde hij als een mislukking, daar hij naar eigen zeggen toen nog te weinig begrip van lettervormen had. Toch waren er ook werken waar Salden tevreden over was, al bleef hij terughoudend met het uitspreken van deze waardering. Het ontwerp voor The critic as artist van Oscar Wilde dat hij maakte voor de bibliofiele uitgever Stichting De Roos noemde hij ‘niet zo kwaad’. Salden was erg tevreden wanneer hij slaagde in subtiele symboliek, zoals in Een afgehouwen hoofd van Iris Murdoch, waar de letters in de titel een breuk vertonen. Onder zijn favorieten waren ook bepaalde combinaties van titels van dezelfde auteur, zoals Anekdoten van het lot en Wintervertellingen van Isak Dinesen.

  • letters-tekening-poesjkin1
Lettering design for A.S Poesjkin, Verzameld proza en dramatische werken, G.A. Van Oorschot, Amsterdam, 1958–1989
  • letters-tekening-poesjkin2
Lettering design for A.S Poesjkin, Verzameld proza en dramatische werken, G.A. Van Oorschot, Amsterdam, 1958–1989
Letters

Voor zijn stofomslagen en banden maakte Salden nauwelijks gebruik van bestaande drukletters, maar tekende hij een enorme hoeveelheid verschillende letters. Salden genoot van het tekenen van letters, maar dit gaf hem ook de gelegenheid om rekening te houden met afwijkende spatiëring tussen de letters. Voor bepaalde series hield hij eenzelfde stijl aan, bijvoorbeeld de prachtige cursief voor de auteursnamen in de Russische Bibliotheek van Uitgeverij Van Oorschot. Daarnaast maakte hij gebruik van een aantal vaste alfabetten. Daaruit stelde hij zijn belettering samen, bijvoorbeeld voor uitgaven van de Arbeiderspers of de zogenaamde Stoa-reeks van Van Oorschot.

Al in de vroege jaren ’50 was Salden bezig met het ontwerp van een lettertype, maar zijn reguliere werk als grafisch vormgever was een grote belemmering. Bij deze letter liet hij zich inspireren door de zetels van het Dionysius­theater in Athene. In 1959 kreeg hij de opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen om op basis van dit ontwerp een officiële letter te maken. Hoewel het bedoeling was dat hij zich voor deze opdracht vrijmaakte, bleken zijn andere opdrachten toch weer te veel tijd in beslag te nemen. In 1964 werd door het ministerie vastgesteld dat de kapitalen en de romein voltooid waren en de cursief half af. Het ontwerp werd helaas nooit afgemaakt, wellicht omdat het tijdperk van de loden drukletter inmiddels op zijn eind liep.

  • tekening-omslag-poesjkin2
Book-jacket design for A.S Poesjkin, Verzameld proza en dramatische werken, G.A. Van Oorschot, Amsterdam, 1958–1989
Monogrammen

Rond 1975 nam Salden geen nieuwe opdrachten meer aan. Hij ging zich richten op het ontwerpen van monogrammen en experimenteerde met honderden lettercombinaties. Al eerder had hij monogrammen voor uitgevers gemaakt en monogrammen van auteursnamen voor stofomslagen ontworpen. Later in zijn leven liet hij zich inspireren door mensen die hij bewonderde of met wie hij zich identificeerde. De variatie in de lettertekeningen is indrukwekkend, van abstracte geometrische tot traditionele kalligrafische vormen. Naar eigen zeggen probeerde Salden vaak het karakter van de persoon in de lettervorm terug te laten komen. Ook in veel van zijn omslagontwerpen is de vorm van de letters gerelateerd aan de inhoud van het boek of de persoonlijkheid van de auteur.

  • Monogram-OT
Monogram composed of the letters O and T
Salden en collega’s

De archieven van Salden bevatten niet alleen origineel werk, maar ook persoonlijke exemplaren van zijn boeken en een uitgebreide correspondentie met uitgevers, auteurs en collega's. In veel exemplaren van zijn boeken geeft Salden commentaar op de inhoud of de vormgeving. In zijn exemplaar van Boek geeft Salden bijvoorbeeld zijn opvatting over het 'optisch midden’ van een gedicht. Volgens sommigen was Salden een kluizenaar, maar hij correspondeerde wel met collega's, waarvan hij verschillende eerde met een monogram. De Amerikaanse kalligraaf en auteur Paul Standard was een groot bewonderaar van het werk van Salden; hun correspondentie beslaat meer dan 40 jaar. Een andere bewonderaar was de Nederlandse uitgever Reinold Kuipers, die Salden een ansichtkaart stuurde om te laten zien hoe blij hij was met het ontwerp voor De atlasvlinder. Collega's als Hermann Zapf en Gerrit Noordzij probeerden hem uit zijn isolement te lokken en zich bij ATypI te presenteren.

  • Gevel-Catapult-HelmutSalden
Colofon

Helmut Salden (1910–1996). A prolific lettering artist 
Catapult, 11.09.2018 – 11.12.2018

Tekst: Rickey Tax
Vertaling: Paula Pumplin
Redactie: Aafke Boerma, Erik Geleijns
Photografie: Henk Bieuwenhuijs, Ole Eshuis, Willem- Jan van Wijgerden, Frank Jansen, Ben Verbruggen
Fotoredactie: Anke Broeren

Deze tentoonstelling en de conservering van het archief van Helmut Salden zijn mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage van Fonds 5.
In samenwerking met: Huis van het boek, een gezamenlijk initiatief van KB, Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno.


Wil je op de hoogte blijven van al onze activiteiten en tentoonstellingen?
Schrijf je in op onze nieuwsbrief